Cerkiew pod wezwaniem świętego Michała Archanioła w Turzańsku
W dolinie rzeki Osławy (na południe od Leska i Zagórza), przetrwało do dnia dzisiejszego kilka unikalnych, zabytkowych zespołów drewnianego budownictwa cerkiewnego. Osławskie cerkwie wznoszono na przestrzeni XIX wieku, nadając im wyjątkowo oryginalną formę architektoniczną, właściwą jedynie obszarowi etnograficznego, historycznego pogranicza łemkowsko – bojkowskiego. W ostatnich latach utraciliśmy w następstwie pożaru cerkiew w Komańczy. Świątynię zrekonstruowano, jednak jej wystrój malarski (malarstwo tablicowe i ścienne) strawił ogień. Do najcenniejszych wśród zachowanych należy niewątpliwie cerkiew p.w. Archanioła Michała w Turzańsku z lat 1801 – 1803. Ten typ budownictwa wywodzi się z dużo dawniejszych tradycji budowlanych regionu wschodniej łemkowszczyzny, który dzisiaj reprezentują już tylko dwie zachowane cerkwie – w miejscowościach Bałucianka i Chyrowa. Świątynie te wyróżniają się m.in. występowaniem ośmiopolowych, konstrukcyjnych sklepień, nie występujących w budownictwie sakralnym zachodniej części łemkowszczyzny. O wyjątkowej wartości turzańskiej cerkwi dla dziedzictwa kulturowego decyduje również zdobiący wnętrze, rozbudowany cykl malowideł ściennych, o oryginalnej ikonografii, niosącej obok podstawowego przesłania natury religijnej, wiedzę o historii regionu i codziennym życiu jego mieszkańców.
Wieś Turzańsk lokowano na prawie wołoskim w 1514 roku. Cerkiew wzmiankowano w historycznych źródłach już w 1526 roku. Obecnie istniejącą świątynię wzniesiono w latach 1801 -1803, jako trójdzielną, z zakrystią od północy. W 1817 roku opodal cerkwi wybudowano drewnianą dzwonnicę. W 1836 roku przybudowano do sanktuarium cerkwi drugą, południową zakrystię, nadając obu obecną, bliźniaczą formę, a od strony zachodniej dobudowana została kruchta (przedsionek) przy babińcu (prytworze). Cerkiew remontowano w 1898 i 1913 roku, kiedy gontowe połacie dachowe pokryto blachą.
Pierwotnie cerkiew była parafialną, greckokatolicką, p.w. Archanioła Michała i należała do dekanatu jaśliskiego. Po I wojnie znalazła się w strukturze dekanatu łupkowskiego. Filią parafii w Turzańsku była cerkiew p.w. Świętego Mikołaja w pobliskiej Rzepedzi. Po 1947 roku opuszczoną świątynię na krótko przejął w użytkowanie kościół rzymskokatolicki. Od 1961 roku jest to parafialna cerkiew prawosławna pod dawnym wezwaniem. Zespół cerkiewny usytuowany jest na wzgórzu ponad wsią. Cerkiew orientowana sanktuarium na wschód. Na jej osi, od zachodu znajduje się wolnostojąca, drewniana dzwonnica.
Na terenie przycerkiewnym, ogrodzonym murem z łamanego kamienia, ulokowany jest cmentarz z zabytkowymi nagrobkami. Cerkiew w Turzańsku jest drewniana, konstrukcji zrębowej, trójdzielna, o założeniu osiowym, z sanktuarium zamkniętym trójbocznie i parą bliźniaczych trójbocznie zamkniętych zakrystii – pastoforiów (od północy i południa) oraz słupową kruchtą na szerokości babińca od zachodu. Nawa i babiniec (prytwor) na planie zbliżonym do kwadratu. Nawa obszerniejsza od przylegających do niej pomieszczeń babińca i sanktuarium. Podwalina dębowa na kamiennym podmurowaniu. Belki w zrębie ścian z drewna iglastego. Zrąb ścian sanktuarium, nawy, babińca i zakrystii równej wysokości. Wewnątrz, nad sanktuarium nawą i babińcem „ścięte” kopuły ośmiopolowe na pendentywach (trójkątne pola w narożach, umożliwiające przejście od planu kwadratu do ośmioboku). W pozostałych pomieszczeniach stropy płaskie. Dach cerkwi wielopołaciowy o wspólnej kalenicy, ze zdwojonym okapem. Na kalenicy dachowej trzy duże, baniaste wieżyczki na sygnaturkę, z krzyżami kowalskiej roboty, akcentujące główne przestrzenie wewnętrzne. Nad zakrystiami dachy namiotowe o sferycznym profilu zwieńczone niższymi, baniastymi sygnaturkami. Podwalina osłonięta wąskim fartuchem obitym blachą. Wszystkie zewnętrzne powierzchnie ścian szalowane deskami pionowo. Połacie dachowe pod blachą. W zachodniej części babińca chór śpiewaczy. Portale ościeżowe. Okna powiększone w 1913 roku. Wejście do cerkwi od zachodu do babińca, poprzedzone kamiennymi schodami. Podłogi deskowe. Ściany wewnętrzne ozdobione są figuralno – ornamentalną polichromią ścienną z 1898 roku, która wykonana została na starszej warstwie malowideł, z pocz. XIX w. Podstawowe wyposażenie cerkwi pochodzi z pocz. XIX w., i zostało przekształcone malarsko w latach 1895 – 1898, m.in. ikonostas, prestoł (główna mensa ołtarzowa, ustawiona na środku sanktuarium), żertwiennik (inaczej proskomidijnik; mensa przy północnej ścianie sanktuarium, wykorzystywana w pierwszej części Liturgii – Przygotowaniu Darów).
Wolnostojąca dzwonnica cerkiewna jest drewniana, konstrukcji słupowo – ramowej, o ścianach zbieżnych do wnętrza, trójkondygnacyjna, oszalowana deskami pionowo. Dach namiotowy o sferycznym profilu, zwieńczony baniastą wieżyczką ze ślepą latarnią, na której żelazny kuty krzyż. Na wysokości poszczególnych kondygnacji płytkie daszki okapowe. Podwalina osłonięta fartuchem. Połacie dachowe pod blachą. Dwie najwyższe kondygnacje, przeznaczone dla zawieszenia dzwonów, zaopatrzone niewielkimi okienkami przeciętymi w deskowaniu. Wejście do dzwonnicy od wschodu.
Figuralne malowidła ścienne we wnętrzu cerkwi stanowią naturalne rozwinięcie i dopełnienie programu wpisanego w ikony przegrody, a wykonane zostały w 1898 roku przez Josyfa Bukowczyka, na zlecenie proboszcza Henrycha Polanskoho (wg inskrypcji fundacyjnej). Stanowią one unikalny przykład włączenia elementów tradycji ludowej do malarstwa religijnego. Autor polichromii ściennej odnowił (przemalował) w 1895 roku ikonostas i prestoł (ołtarz w sanktuarium). Znany jest także jako twórca polichromii ściennej w pobliskich cerkwiach w Rzepedzi i Radoszycach. Badania, m.in. fotografia rentgenowska, potwierdzają występowanie pod malowidłami Bukowczyka w Turzańsku, dobrze zachowanych, obrazów z pocz. XIX wieku (m.in. kompozycji Umywania Nóg Apostołom przez Chrystusa na antepedium prestołu oraz starszych cykli Deesis i Proroków w ikonostasie).
Polichromia figuralno – ornamentalna obejmuje wszystkie powierzchnie ścian, stropów, balustrad w prytworze (babiniecu), nawie i sanktuarium. Wykonana jest techniką olejną na drewnianym zrębie ścian oraz na sklepieniach i stropach. Pod warstwą gruntową miejsca łączenia belek i desek przeklejone zostały pasami płótna. Opisywane malowidła są drugą chronologicznie warstwą polichromii.
Pierwotna (o motywach architektonicznych i ornamentalnych) pochodzi z pocz. XIX w. i wykonana jest temperą.
Malowidła Bukowczyka tworzą spójny program ikonograficzny (porównaj rysunkowy schemat rozmieszczenia malowideł we wnętrzu), dopełniający tematykę zrealizowaną w malarstwie tablicowym, znajdującym się w wyposażeniu cerkwi. Na zespół monumentalnego malarstwa składają się przedstawienia figuralne w polach obrazowych wydzielonych prostymi, pasowymi bordiurami (babiniec, nawa) i bordiurami pasowymi z ornamentyką roślinno – geometryczną (sanktuarium) oraz malarstwo iluzjonistyczne (m.in. cokoły, fryzy, pilastry i kolumny) podkreślające tektonikę poszczególnych wnętrz. Wszystkie napisy określające tematy malarskich przedstawień oraz inskrypcja fundacyjna zapisane są cyrylicą.
W sanktuarium na ścianie zachodniej (na odwrociu ikony Chrystusa Pantokratora – namiestnej ikonostasu) inskrypcja fundacyjna o treści: Na chwałę Świętej Trójcy ! Główny prestoł /ołtarz/ postawiono 1895 roku. Cerkiew ta została w całości pomalowana i pozłocona za Przewielebnego ojca Henrycha Polanskoho przez pana Iosyfa Bukowczyka 1898 roku.
Ilustracje
1. Schemat kompozycyjny rozmieszczenia malowideł ściennych we wnętrzu świątyni. Opracowanie Jarosław Giemza.
2. Ikona św. Apostoł Juda Tadeusz z cyklu Deesis ikonostasu wykonanego po 1803 r., przemalowanego przez Josifa Bukowczyka w 1898 r. Fotografie w świetle białym i rentgenowska. Pierwotna warstwa malarska widoczna na fot. rtg.: wizerunek św. Judy Tadeusza z obrazem Chrystusa w prawej ręce (nawiązanie do apokryfu o Mandylionie i roli Apostoła w przekazaniu go królowi Abgarowi). Malowidło z 1898 r. ukazuje Apostoła Tadeusza wspartego na maczudze (narzędziu swojej męki). Fotografie Piotr Frączek.
Wideo: