Początek XV wieku to przełom w budownictwie obronnym, głównie ze względu na pojawienie się broni czarnoprochowej. Udoskonalenia założeń obronnych jeżeli chodzi o formę fortyfikacji dążyły do przeciwdziałania skutkom używania broni palnej. Przede wszystkim ze względu na zasięg nowej broni starano się maksymalnie wysunąć fortyfikacje na przedpole, co przy okazji uniemożliwiało skuteczne wykonywanie podkopów z minami pod mury i baszty przed atakujących. W tym celu budowano kolejne linie murów, kopano nowe fosy, poszerzano te istniejące, podwyższano mury oraz zwiększano liczbę stanowisk dla obrońców takich jak strzelnice, aby zwiększyć siłę prowadzonego ognia.

Barbakany w Europie zaczęły powstawać w okresie pełnego średniowiecza, co najprawdopodobniej było wynikiem rozwoju europejskiej architektury obronnej po zetknięciu ze wschodem w dobie wypraw krzyżowych. Wielu badaczy uważa że pierwsze barbakany powstawały w twierdzach na terenie Azji Środkowej, by później za pośrednictwem Persji trafić na Bliski Wschód gdzie z tą formą architektoniczną zetknęli się Europejczycy walczący o odzyskanie Ziemi Świętej z rąk muzułmanów. Sama nazwa tego typu fortyfikacji wywodzi się z języka arabskiego b-al-baqara czyli „wrota do obory” czy perskiego balahana czyli „wysoki dom”, do dziś jednak nie udało się ustalić dokładnie pochodzenia tej nazwy. W Polsce, w dokumentach z czasów.

Historia budowli będącej dziś symbolem Krakowa i jednym z najbardziej charakterystycznych punktów na mapie miasta nierozerwalnie wiąże się z osobą króla Jana Olbrachta. Ten niezwykle ciekawy władca wychowywał się w okresie przemijającego średniowiecza oraz nadchodzącego z Włoch na ziemie polskie renesansu. Jego dwoma najważniejszymi i najwybitniejszymi nauczycielami byli Jan Długosz oraz Filip Kallimmach, jeden reprezentujący mijające średniowiecze, a drugi rodzący się renesans. Z tym ostatnim zresztą Jan Olbracht zaprzyjaźnił się czego skutkiem były nocne wyprawy za mury Wawelu gdzie razem oddawali się hulankom i pijatykom.

Jan Olbracht łączył w swojej osobie zamiłowanie do hulanek z wyjątkowymi talentami militarnymi. Kiedy na rozkaz ojca Kazimierza Jagiellończyka w latach 1486-1490 pełnił funkcję namiestnika na Rusi odznaczył się między innymi pobiciem Tatarów w bitwie pod Kopystrzyniem w 1487 roku, co wystawia bardzo dobrą ocenę jego talentom wojskowym. Rozpoczął także tworzenie tak zwanej obrony potocznej, która miała gromić najazdy tatarskie czy tureckie na południowo-wschodnie kresy państwa. Jednak mimo niebywałego talentu wojskowego władca ten w naszej historii jest pamiętany głównie z jednej klęski i powiedzenia „Za króla Olbrachta wyginęła szlachta”. Jeszcze za czasów jego ojca Kazimierza Jagiellończyka rozpoczął się konflikt polsko-turecki w Mołdawii. Chodziło o dwa portowe miasta Kilie i Białogród broniące od wschodu granic ziem polskich i litewsko-ruskich, a także zapewniające drogi handlowe na wschód i rozkwit polskich miast na wschodzie takich jak Lwów. Do tego dochodziła kwestia obsady mołdawskiego tronu przez przychylnego Polsce hospodara jak również pomszczenie klęski w bitwie pod Warną gdzie zginął król Władysław. Za wojną przemawiał nie tylko interes państwa ale i dynastii Jagiellonów – jako hospodara mołdawskiego zamierzano osadzić na tronie królewicza Zygmunta, przyszłego króla Zygmunta Starego. W 1497 roku 40 tysięczna armia pod wodzą króla Olbrachta wkroczyła do Mołdawii. Panujący tam wówczas Stefan III Wielki mimo, że był lennikiem Polski opowiedział się po stronie Turków.

Barbakan w swej formie architektonicznej jest wybitnym przykładem budowli schyłku stylu gotyckiego. Warownie założono na planie wycinka koła w proporcji 6/10 i średnicy wewnętrznej 24,4 m i zewnętrznej ponad 30 m. Dolna część muru jest grubsza i dochodzi do 365 cm, górne partie mają z kolei grubość od 200-250 cm, miejscami 150. Fundamenty budowli zostały wykonane z łamanego wapienia łączonego dużą ilością zaprawy murarskiej na głębokości około 7-8 metrów, dolna część muru do poziomu wody w fosach została zbudowana z obrobionego piaskowca, wyższe partie muru, które wystawały ponad lustro wody w fosie są ceglane, murowane w tak zwanym układzie „polskim”. Niektóre elementy wyższych kondygnacji budowli oprócz cegły wykonywano z obrobionego i rzeźbionego wapienia i piaskowca m.in. strzelnice, portale przejść czy elementy machikuł. Szczyt budowli do dziś zdobi 7 wieżyczek na przemian ośmiobocznych i okrągłych pokrytych miedzianym dachem (dawniej ołowianym) do prowadzenia obserwacji, a każda z nich zwieńczona jest charakterystyczną gotycką w formie chorągiewką. Poniżej znajdowały się machikuły do obrony bezpośredniej przykryte dachem siodłowym zaopatrzone w wykusze do zrzucania na głowy atakujących pocisków. Wewnątrz murów znajdowały się 4 kondygnacje chodników dla obrońców z rozmieszczonymi w szachownice 130 strzelnicami kluczowymi, typowymi do wykorzystywania broni palnej, w górnych partiach lekkiej, a poniżej większego kalibru, ale nie używano tam artylerii wielkokalibrowej – ta była rozmieszczana na murach miejskich. Budowle otaczała potężna fosa szeroka na 26 metrów i głęboka na 6 metrów, była w całości ocembrowana, a jej dno wyłożone kamieniami, co ułatwiało oczyszczanie i uniemożliwiało uchodzenie wody czy podmywanie murów. Od strony zewnętrznej fosę otaczał także dodatkowo kamienno-ceglany mur oporowy z wałem ziemnym o wysokości 7 metrów do którego przylegała fosa sucha szeroka na 3-4 metry i głęboka na około 3 metry. Szerokość krakowskiego Barbakanu względem szyi sprawiała, że był bardzo podobny do późniejszych XVI wiecznych fortyfikacji renesansowych zwanych orylionami. W przedłużeniu ścian barkowych zbudowano kamienne grodzie w poprzek fosy z przepustami i śluzami, które umożliwiały regulacje poziomu wody, a w razie potrzeby stanowiły dobrą pozycję strzelecką. Dostępne były z podziemi budynku czyli tak zwanych potern, które były także przejściami komunikacyjnymi dla obrońców – umożliwiały poruszanie się z wnętrza miejskich fortyfikacji na przedpole.

Z Barbakanu dzięki jego kolistej formie można było prowadzić ostrzał w każdym kierunku, przede wszystkim w kierunku dwóch ważnych północnych traktów czyli warszawskiego i śląskiego oraz rynku kleparskiego z przyległościami. Dodatkowo Barbakan stanowił miejsce z którego można było razić przeciwnika z flanek gdyby szturmował mury oraz bronić fosy.

Barbakan jako część najważniejszej bramy do Krakowa przez wieki pełnił także funkcje reprezentacyjne będąc tak zwaną Porta Glorie – Bramą Chwały i początkiem krakowskiej Via Regia. Dodatkowo walory reprezentacyjne podnosiła okazała forma architektoniczna budowli, niepozbawiona zdobień. Barbakan, jako brama chwały, był więc od swojego powstania świadkiem wielu znaczących wydarzeń w historii miasta i kraju. To przez Barbakan prowadziła trasa pochodów koronacyjnych, wjazdu wojsk po zwycięstwach, pochodów żałobnych i pogrzebowych po śmierci władców czy wielkich Polaków, tędy wkraczały na Wawel orszaki ślubne przyszłych polskich królowych czy okazałe zagraniczne poselstwa. Te uroczyste pochody miały charakter świąt państwowych, obliczonych na efekt propagandowy, a także były rodzajem widowiska czy teatru. Najbardziej okazale wyglądały wjazdy koronacyjne, które po wprowadzeniu monarchii elekcyjnej towarzyszyły Krakowowi jako stolicy. Najpierw orszak zatrzymywał się przy kościele św. Floriana na Kleparzu, by udać się w stronę Barbakanu, gdzie na dziedzińcu oczekiwali rajcy miejscy i inni znaczniejsi mieszczanie witając nowego władcę w imieniu miasta i jego mieszkańców. Dalej orszak podążał przez Bramę Floriańską, przez Rynek Główny obok kościoła Mariackiego, ulicę Grodzką, Senacką i Kanoniczą na Wawel, gdzie w Katedrze odbywała się koronacja. Pierwszym takim tryumfalnym wjazdem na koronację były uroczystości związane z objęciem polskiej korony przez Henryka Walezego. Towarzyszyła mu bogata oprawa scenograficzna, a mieszczanie krakowscy rozpięli w Barbakanie nad królem baldachim pod którym podążał na Wawel. W uroczystym pochodzie brało udział ok. dziesięciu tysięcy osób, a odbywał się on o pierwszej w nocy przy niezwykłej iluminacji. Od tamtej pory starano się, aby każdy wjazd koronacyjny stanowił także widowisko artystyczne.

Od czasów Potopu szwedzkiego postępowało stopniowe ubożenie Krakowa, co jeszcze bardziej pogłębiła późniejsza Wielka Wojna Północna oraz czas rozbiorów. Odbiło się to na finansach miasta, a przez to jego fortyfikacjach, które rozsypywały się bez odpowiedniego opatrywania. Dodatkowo fortyfikacje Krakowa nie spełniały już swojej pierwotnej funkcji wobec postępu sztuki wojennej, a stanowiły problem przy rozbudowie i unowocześnieniu miasta. W 1802 roku władze miasta powołane przez Austriaków wydały postanowienie, którego jednym z zapisów była likwidacja pierścienia średniowiecznych fortyfikacji. W 1804 roku cesarz Franciszek II wydał ostateczną decyzje o ustanowieniu Krakowa miastem otwartym i wyburzeniu murów, do konkretnych prac rozbiórkowych doszło jednak dopiero w 1806. Likwidację murów zaczętą przez zaborcę wobec utraty ich przydatności kontynuowały władze Księstwa Warszawskiego, a po Kongresie Wiedeńskim sprawy w swoje ręce wziął senat Wolnego Miasta Krakowa zmagający się z problemem uporządkowania urbanistyki miasta i poważnymi problemami finansowymi. Jednym z podstawowych problemów dotyczących dawnych fortyfikacji były niesplantowane gruzowiska i pustostany zostawione po wcześniejszych nieskoordynowanych rozbiórkach murów. Szpeciły one miasto i zagrażały życiu mieszkańców w razie zawalenia. Woda i nieczystości gromadziły się w pozostałościach fos co powodowało ciągłe zagrożenie epidemiczne, a w ruinach można było zostać napadniętym przez przedstawicieli miejskiego półświatka. Od 1817 rozpoczęto plantowanie terenów gruzowisk dawnych murów, a także wyburzanie wielu jeszcze stojących elementów systemu obronnego, niestety także tych o dużej wartości zabytkowej. Wyburzanie nasilało się do początku 1831, w następnych latach proces słabnie. Wraz z pracami nakazanymi przez Senat bardzo często dochodziło do samowolnego rozbierania murów w celu pozyskania materiałów budowlanych.

Tutaj dochodzimy do słynnego fragmentu przemowy Radwańskiego na temat „złych północnych wiatrów”, które będą wdzierały się do miasta niosąc śnieg i choroby szczególnie groźne dla kobiet i dzieci: […] przez wzgląd na zdrowie, pieszczenie wychowane kobiety i dzieci byłyby wystawione na częste fluxje, reumatyzmy, a może i paraliże […]. Współcześni dość dowcipnie komentowali, że Radwański podparł walące się mury wiatrem. Podnosił też wobec senatu kwestie estetyczne, ponieważ widok z miasta od strony północnej w tamtym czasie nie licował z zabytkami Krakowa – okolice Rynku Kleparskiego były placem targowym pełnym zaniedbanych drewnianych bud i kramów, śmieci, resztek warzyw czy odpadków zwierzęcych po jatkach.

Mimo kilku kolejnych prób podniesienia sprawy wyburzenia Barbakanu wraz z Bramą Floriańską nie dojdzie do nich, głównie ze względu na wspomnianą wyżej przemowę Feliksa Radwańskiego i zainteresowanie społeczeństwa przeszłością jakie wzbudził przez swoją działalność. Senat przygotował po tymże posiedzeniu dwa kosztorysy – wyburzenia i restauracji tego odcinka murów, jednak władze i mieszkańcy byli już przekonani o historycznym znaczeniu tych budowli i potrzebie ich pozostawienia. W 1824 roku dochodzi do kolejnej próby wyburzenia Barbakanu tym razem przez Komitet Ekonomiczny, czemu Senat odmawia podnosząc kwestie wykorzystania budowli w sposób praktyczny. W 1826 roku pojawia się petycja mieszkańców Krakowa z gminy IV i V o wyburzenie reliktów warowni Floriańskiej. Radwański już nie żyje, więc obrony fortyfikacji podejmuje się Jan Librowski. Rok później Komitet Ekonomiczny mimo swoich wcześniejszych planów wyburzeniowych postuluje odrestaurowanie tych obiektów.

Barbakan powstał jako budowla wojskowa. Obecnie pełni rolę reprezentacyjną. Stanowi świadectwo dawnych czasów. Jest jednym z najciekawszych i najpiękniejszych elementów krakowskiego Starego Miasta. Barbakan wzniesiono w latach 1498 – 1499 według projektu znakomitego, ale nieznanego z nazwiska architekta. Do XVIII wieku prowadzono liczne przebudowy. Potem Barbakan stopniowo niszczał. W latach czterdziestych XIX wieku pracami remontowymi kierował Karol Kremer. Obecny kształt zabytku jest ich wynikiem. Barbakan to przykład architektury późnego stylu gotyckiego. Jego fundamenty zostały wykonane z wapienia i piaskowca. Dolną, ukrytą w ziemi część muru zbudowano z piaskowca. Widoczne partie murów są ceglane, z elementami z piaskowca. Ich szczyt przykrywa spadzisty dach pokryty ceglastymi dachówkami. Głównym kolorem budowli jest barwa cegieł, czyli ciemna czerwień.

We wnętrzu murów znajduje się niezadaszony dziedziniec. Jego średnica wewnętrzna wynosi niemal dwadzieścia cztery i pół metra. Zewnętrzna średnica murów Barbakanu przekracza trzydzieści metrów. Ich grubość w dolnych partiach to ponad trzy i pół metra, a górnych – dwa – dwa i pół metra. Mury Barbakanu są koliste w sześćdziesięciu procentach swojego obwodu. Proste są odcinki po obu stronach bramy południowej. Odcinek po lewej ma około sześć i pół metra, a po prawej – prawie dziesięć.

Szczyt murów wieńczy siedem wieżyczek obserwacyjnych. Znajdują się co parę metrów od siebie w kolistej części murów Barbakanu. Są na przemian okrągłe i ośmioboczne. Pokrywają je spiczaste miedziane dachy udekorowane blaszanymi chorągiewkami. Miedź przybrała zielony kolor.

Barbakan – Wieżyczki obserwacyjne

Niektóre otwory strzelnicze mają kształt dziurki od klucza. Wąska szczelina przechodzi na dole w okrągły otwór. To tak zwane strzelnice kluczowe. Inne mają kształt prostokątny, inne zwieńczone są ostrym łukiem, a jeszcze inne – półokrągłym. Otwory strzelnicze znajdują się także w części murów poniżej machikuły. Umieszczono je także od strony wewnętrznego dziedzińca. Łącznie jest ich 75 [siedemdziesiąt pięć].