Cerkiew pw. Opieki Matki Bożej
w Owczarach

  

Cerkiew pw. Pokrow Bogurodzicy (Opieki Matki Bożej) w Owczarach

Osada Rychwałd lokowana była na prawie niemieckim w 1323 roku (nazwa Owczary przyjęta została dopiero w 1952 roku). Wzmożony proces osadniczy w Karpatach w XV wieku sprzyjał lokacji czy relokacji osad na prawie wołoskim, co wiązało się ze zmianą systemu gospodarowania. Do reorganizowanych wówczas wsi należał także Rychwałd. W spisanym po łacinie dokumencie z grudnia 1417 roku Jan Karwacjan i Jakub dziedzic Gorlic określają uprawnienia i powinności Klimy sołtysa i kmieci wsi Rychwałd: „/…/ ten sam sołtys uroczyście ślubuje i przyrzeka swojemu dziedzicowi /nadającemu przywilej/ zbudować kościół we wsi Rychwałd. Kiedy zaś pocznie budować, wtedy kmiecie których ma w poddaniu, zobowiązani są do wspólnej pracy razem z nim i mają obowiązek wspomagania go w gromadzeniu materiałów i wznoszeniu budowli /…/ Jeżeli kapłan ich będzie już przebywał w tym kościele, sam będzie uczyniony wolnym i równocześnie zwolniony będzie od wszystkich danin i obowiązków /…/”. Należy przypuszczać, że cerkiew wybudowano niedługo po tej dacie. Najstarsze zachowane ikony przegrody ołtarzowej, pochodzące z tej świątyni wykonano w połowie i drugiej połowie XV wieku. Obecnie znajdują się one w zbiorach muzealnych /patrz fotografie dodatkowe/: Muzeum – Zamku w Łańcucie (Mandylion – Chusta Abgara), Muzeum Narodowego w Krakowie (Św. Mikołaj i Ukrzyżowanie), Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (Bogurodzica Hodigitria) i Muzeum Narodowego we Lwowie (chramowa ikona Pokrow Bogurodzicy). W 1559 roku osada była w posiadaniu Stanisława z Iwanowic Pieniążka, wojskiego krakowskiego, a w 1581 roku Przecława Pieniążeka. Wówczas odnotowano, że prócz łanu sołtysiego we wsi było tylko pięć dworzyszcz wołoskich. W latach 80. XVII wieku proboszczem w Owczarach (Rychwałdzie) był Stefan Rychwałski, który uposażył cerkiew m.in. w drukowane księgi liturgiczne (obecnie w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku). Według dziewiętnastowiecznego inwentarza, w cerkwi znajdowały się dwa antyminsy (z 1668 i 1739 r.) oraz dwa dzwony. Starszy, ufundowany w 1695 roku przez ks. Tymiana Krajnickiego oraz drugi z 1727 roku. Oba zarekwirowane zostały w czasie I wojny światowej. Po wysiedleniu miejscowej ludności w 1947 roku cerkiew przejęła w użytkowanie parafia rzymskokatolicka w Sękowej. Od 1998 roku świątynia jest współużytkowana przez parafie rzymskokatolicką i greckokatolicką, a nabożeństwa odprawiane regularnie w obu obrządkach. 

Istniejącą, drewnianą cerkiew wzniesiono w 1653 roku (data wycięta na nadprożu portalu w elewacji zachodniej: „ANO DNI 1653”). Zaliczana jest ona do cerkwi typu zachodnio-łemkowskiego, z izbicową wieżą konstrukcji słupowej w zachodnim masywie, ale obecny kształt budynku jest efektem kilkukrotnych przekształceń. Zbudowana w konstrukcji zrębowej świątynia, była od początku trójdzielną, złożoną z sanktuarium nawy i prytworu (babińca), z dominantą wysokości w części centralnej. W 1710 roku wybudowano nowe większe sanktuarium i zakrystię po jego północnej stronie. Nad wejściem do zakrystii zachował się napis cyrylicą, o treści: „Roku Bożego 1710 sierpna dnia 1”. W 1783 roku majster Teodor Rusynek z Waradki (koło Zborowa) wzniósł wieżę (napis sangwiną wewnątrz jej izbicy), przebudowując częściowo i samą cerkiew. Sposób przebudowy nawiązuje do licznych podobnych przykładów słowackich (m.in. cerkwi w Jedlince, sąsiadującej z Waradką). Zniesiono zatem całkowicie pierwotny babiniec i ścianę dzielącą go od nawy, którą znacznie przedłużono, a dwa nośne słupy wieży umieszczono we wnętrzu dobudowanej części. Ten sposób rozbudowy i dostawienia wieży nie był w zasadzie praktykowany na północnych stokach Karpat (wyjątek: Wysowa), gdzie powszechnie stosowano tzw. „okraczenie” babińca słupami wieży, realizowane poczynając od najdawniejszego znanego przykładu (Kwiatoń 1742 r.), a na budowlach wzniesionych w całości od nowa (m.in. Nowica, 1846 r.) kończąc. Główny, zachodni portal świątyni (z datą „1653”) osadzony został w jej nowej, zrębowej ścianie zachodniej cerkwi. Zapewne w 1870 roku wykonane zostały malowidła ścienne we wnętrzu, zachowane na powierzchni ścian, sklepień i stropów nawy i babińca (sanktuarium ozdobiono polichromią w 1938 r.). Wówczas ułożono lub wyremontowano kamienne ogrodzenie cerkwi, wznosząc w nim od południa sklepioną bramkę z namiotowym dachem oraz odnowiono szkieletowy przedsionek w elewacji zachodniej świątyni. W 1911 roku gontowe połacie dachowe cerkwi pokryto blachą. W 1926 roku wybudowana została wolnostojąca, murowana dzwonnica bramna, na osi cerkwi, od zachodu, w linii ogrodzenia. W latach 1983-1985 w czasie gruntownej konserwacji świątyni, przywrócono m.in. gontowe poszycie dachów. Jej dzisiejszy kształt bliski jest historycznej formie z 1783 roku, z sanktuarium zamkniętym ścianą prostą oraz konstrukcyjnymi sklepieniami kopułowymi, czteropołaciowymi, o dwóch załomach, nad nawą, i sanktuarium.

Dachy nad tymi przestrzeniami powtarzają formę sklepień (północna, dolna połać dachowa sanktuarium kryje jednocześnie zakrystię). Babiniec jest szerokości nawy (wewnątrz strop deskowy, płaski) poprzedzony tej samej rozpiętości przedsionkiem szkieletowej konstrukcji, z dachem pulpitowym. Wieżę izbicową, słupowej konstrukcji, wieńczy barokowym hełmem, krytym blachą. Podobne, nieco mniejsze, baniaste wieżyce nad nawą i sanktuarium. Krzyże w ich szczytach kowalskiej roboty. Ściany opierzone gontem. Izbica wieży, załomy dachowe nawy i sanktuarium oraz ścian przedsionka oszalowane deskowaniem pionowym. Wszystkie okna prostokątne: cztery duże w elewacji południowej, mniejsze w elewacjach wschodniej (1) i północnej (2). Chór śpiewaczy obiega wnętrze babińca wzdłuż ścian północnej, zachodniej i południowej.

Jak wspomniano ikony z przegrody ołtarzowej najstarszej cerkwi wzniesionej w Rychwałdzie (Owczarach), pochodzące z XV wieku, znajdują się obecnie w zbiorach muzealnych, podobnie jak późniejsze elementy ikonostasu wykonane już dla istniejącej świątyni w 1664 roku /patrz fotografia dodatkowa: ikona Ostatniej Wieczerzy, Muzeum Historyczne w Sanoku/. We wnętrzu cerkwi zachowało się jednak bogate wyposażenie pochodzące z okresu od końca XVII do XX wieku, z pośród którego niezwykle cennym zabytkiem jest ikonostas, ufundowany w latach 1712 – 1756. Szczególne walory artystyczne posiada wykonana przez Ioana Medyckiego dolna partia przegrody (1712 r.), tzn. ikony namiestne z ich figuralnymi predellami, carskie drzwi wraz z malowidłami w ościeżach oraz cykl ikon świątecznych. Malarz sygnował i datował ikony namiestne Przemienienia Pańskiego i Pokrow Bogurodzicy (chramową – mówiącą o wezwaniu cerkwi). Przegroda uzupełniona została rzędami Deesis i prorockim w 1756 r., a wykonał je inny, nie znany z nazwiska malarz.

W ostatnim czasie znaczną liczbę dzieł Ioana Medyckiego w cerkwiach zachodniej części diecezji przemyskiej identyfikował Jarosław Giemza, wskazując indywidualne cechy warsztatu tego twórcy. Obok realizacji dla cerkwi w Owczarach wykonał on m.in. ikonostas i inne elementy wyposażenia cerkwi w Powroźniku /patrz opis i materiał ikonograficzny cerkwi pw. Św. Jakuba Brata Pańskiego w Powroźniku/.

Ikonostas cerkwi w Owczarach, ustawiony na granicy sanktuarium i części świątyni przeznaczonej dla wiernych jest konstrukcji ramowej, wielostrefowy, z predellami malowanymi figuralnie, o kompozycji osiowej i bogatym, snycerskim rozczłonkowaniu płaszczyzny, zróżnicowany chronologicznie (dolna partia 1712 r., górna 1756 r.) lecz jednorodny stylistyczne w zakresie kompozycji i dekoracji snycerskiej. Inskrypcje występujące na poszczególnych ikonach w języku cerkiewnosłowiańskim. Podziały plastyczne w poszczególnych rzędach przegrody mają formę architektoniczną i wzajemnie sobie odpowiadają. Zastosowany snycerski detal zdobniczy (pełny i ażurowy) o formach barokowych. Rama polichromowana na kolor czerwony i ciemnoniebieski. Snycerska złocona i srebrzona, miejscowo laserowana barwnie. Podwyższone, przerwane belkowanie nad rozglifionym trójlistnym łukiem, powyżej carskich wrót i centralnej ikony cyklu Deesis (modlitwy wstawienniczej do tronującego Chrystusa) akcentują oś pionową przegrody. Poziome gzymsy pomiędzy poszczególnymi rzędami z konsolkami ponad kolumnami. Gierowanie gzymsu ponad ikonami umieszczonymi na osi ikonostasu. Dodatkowo, powyżej rzędu ikon świątecznych, wyodrębniony snycersko tympanon z trzech ikon: Chrystus w Grobie, Niewiasty Niosące Myro i Niewiasty u Grobu (zredukowany cykl Męki Pańskiej). Nisze obrazowe rozglifione, zdobione snycersko, flankowane kolumnami, zdobionymi rzeźbionym, ażurowym motywem winnej łozy. Rząd prazdników podzielony w centrum parą konsoli flankujących ikonę Ostatniej Wieczerzy. Po jej bokach, po sześć prostokątnych ikon świątecznych w snycerskim obramieniu. Dekoracja snycerska aplikowana do ramy, w formie wici akantowej, rozet i palmet. Predelle skrzyniowe, z wydzielonymi na licu płycinami na obrazy i wydatnymi konsolami przy krawędziach. Ościeża drzwi diakońskich zamknięte łukiem. Rząd Proroków tworzą ośmioboczne kartusze w ażurowej, rzeźbiarskiej oprawie, flankujące Ukrzyżowanie. Ikony wykonane są temperą i tłustą temperą na podobraziach drewnianych, na gruncie kredowo-klejowym. Namiestne (dolnego rzędu) oraz centralna cyklu Deesis z reliefowo opracowanym, złoconym tłem. Rząd ikon namiestnych tworzą półpostaciowe wizerunki: Bogurodzica z Dzieciątkiem – Eleusa, Chrystus Pantokrator, Przemienienie Pańskie (po str. pn.) oraz chramowa ikona (patronalna świątyni) Pokrow Bogurodzicy (po str. pd.). Carskie wrota ażurowe (motyw wici akantowej), zwieńczone krzyżem, z przedstawieniami Zwiastowania Bogurodzicy i Św. Ewangelistów (popiersia) w sześciu owalnych medalionach.

 

Wideo: