Dębno – kościół św. Michała Archanioła.

Ściany, chór oraz stropy w kościele zdobione są późnogotyckimi malowidłami, datowanymi na przełom XV i XVI wieku. Są to dekoracje patronowe, czyli stworzone przy użyciu szablonów, zwanych patronami. Rytmicznie powtarzające się motywy zdobnicze to ornamenty geometryczne oraz roślinne – w sumie aż 77 motywów w 12 układach, z użyciem ponad 30 kolorów. Pomiędzy nimi pojawiają się w kilku miejscach niewielkie scenki ukazujące polowanie oraz sylwetki jeleni. Wedle średniowiecznych bestiariów, czyli ksiąg opisujących zwierzęta, jeleń to wróg węża. Wierzono, że jeleń wyciąga z kryjówki węża i zjada go, a następnie pije wodę, przez to odmładza się – ten wątek wiązano z Chrystusem, wywabiającym z kryjówki węża-szatana. Biblijny werset z Pieśni nad Pieśniami (PnP 2,9) „podobny jest miły mój do sarny lub jelonka” również rozumiano jako dotyczący Chrystusa-Oblubieńca. Jeleń był także znakiem Solis Invicti (Słońca Niezwyciężonego, antycznego bóstwa przez chrześcijan powiązanego z Chrystusem), gdyż jego poroże wiązane było z symboliką światła i słonecznych promieni. Jelenia poszukującego ukrytego źródła porównywano do duszy szukającej Boga; stąd jeleń był też wiązany z symboliką chrztu. Dodatkowo opowiadano, że jelenie, podróżując grupą, kładą kolejno pysk jeden na drugim i tak wzajemnie się podtrzymują – w tym zaś upatrywano symbolu wspólnego działania członków Kościoła.

Ołtarz główny:

Nastawa ołtarza głównego w kościele w Dębnie Podhalańskim to tryptyk późnogotycki. Malowany farbami temperowymi na deskach lipowych, z użyciem folii złotej i srebrnej, powstał w początkach XVI wieku, przynajmniej w większości. Część środkowa (172 x 140 cm) oraz awersy (wewnętrzne części) skrzydeł (172 x 71 cm) są datowane ok. 1505-1510 i przypisywane malarzowi zwanemu Mistrzem Rodziny Marii. Zwieńczenie oraz rewersy (zewnętrzne części) skrzydeł są późniejsze, powstałe około 1530-1540, zaś predella (podstawa) pochodzi prawdopodobnie z przełomu XVII i XVIII wieku.

Środkowa część tryptyku z Dębna to tak zwana „Sacra Conversazione”, czyli „Święta Rozmowa”, choć poprawnie należałoby to przełożyć jako „Święta Wspólnota”, bo tego typu przedstawienie wiąże się z wiarą w obcowanie świętych, i w tym kontekście określenie conversatione pojawiało się w pismach autorów z XIII i XIV wieku. Sacra Conversazione to Matka Boska z Dzieciątkiem w towarzystwie świętych, przy czym często są to postacie pochodzące z różnych epok, tworzące wspólnotę świętych w niebie. Ten typ ikonograficzny pojawił się w sztuce włoskiej w początkach XIV wieku, a popularny stał się w kolejnym stuleciu. W przypadku nastawy w Dębnie Madonnie towarzyszą św. Michał Archanioł (patron kościoła) oraz św. Katarzyna Aleksandryjska. Wspólnym atrybutem obu tych postaci jest miecz: Katarzyna poniosła męczeńską śmierć ścięta mieczem, zaś archanioł Michał ukazywany był z mieczem wzniesionym ku górze, podczas zadawania ciosu diabłu, którego miał pokonać jako dowódca niebiańskich zastępów. Ponadto Michał ma także ważyć dobre i złe uczynki każdej duszy na Sądzie Ostatecznym; dlatego też jego drugim atrybutem jest waga. Na jednej szali wagi widzimy małego człowieczka: to dusza sprawiedliwa. Jej zasług nie może przeważyć nawet leżący na drugiej szali kamień młyński, który dodatkowo usiłują „dociążyć” małe diabełki, uczepione wagi.

Nieznany z imienia malarz, określany jako Mistrz Rodziny Marii, prowadził jedną z najaktywniej działających pracowni w środowisku krakowskim w 1. ćwierci XVI wieku. Z jego udziałem badacze wiążą dziś ponad 20 zachowanych dzieł. Malarz ten ukazywał postacie o poważnych wyrazach twarzy, często z opadającymi kącikami ust; malowane przez niego głowy miały wyraziste i długie nosy, proste, lub o lekko „orlim” kształcie. Nierzadko mistrz dawał swym postaciom fantazyjne nakrycia głowy – w jego dziełach odnajdziemy ciekawe w kształtach, męskie kapelusze oraz kobiece czepce. Charakterystycznym elementem dostrzegalnym jedynie z bliska, są brwi malowane „w jodełkę”; jak zauważył Jerzy Gadomski, do specjalności tego mistrza należała także efektywna technika malowania lśniących włosów i fryzowanych bród. Połyskujące złociste loczki szczególnie przykuwają wzrok w przypadku malowanych przez Mistrza Rodziny Marii długowłosych młodzieńców, którym artysta często nadawał fryzury z grzywką. Taką właśnie postacią jest archanioł Michał z tryptyku w kościele w Dębnie.

Ciekawostka: cudem ocalałe obrazy Mistrza Rodziny Marii.

Kilka innych obrazów Sacra Conversazione, pochodzących z warsztatu Mistrza Rodziny Marii, cudem przetrwało pożary kościołów, z których pochodziły. Dwa obrazy z drewnianego kościoła w Łękawicy (Madonna ze świętymi Andrzejem i Piotrem oraz Madonna ze świętymi Mikołajem i Stanisławem) obecnie znajdują się w depozycie Muzeum Miejskiego w Żywcu; sam kościół całkowicie spłonął w 1992 roku, gdy ogień zaprószony został prawdopodobnie przez węgliki z kadzidła.

Kolejny obraz, z Madonną i świętymi Marcinem oraz Urbanem, znajdował się w nieistniejącym już dziś drewnianym kościele w Pisarzowicach – podczas niezgłoszonych i niekontrolowanych prac remontowych w tej świątyni w 1965 roku i tutaj zaprószono ogień, lecz parafianie zdołali z płonącego kościoła wynieść obraz Mistrza Rodziny Marii.

Wreszcie kolejny obraz tego malarza, przedstawiający Madonnę i dwóch śś. Janów, znajdował się w drewnianym kościele w Komorowicach. Tę świątynię przeniesiono do Woli Justowskiej w Krakowie i spłonęła tam aż dwa razy: w roku 1978 w wyniku awarii urządzeń elektrycznych, i ponownie – po odbudowie – w roku 2002. I tym razem obraz przetrwał, gdyż pozostał w Komorowicach po przeniesieniu starego kościoła do Krakowa.

Ukazane w zwieńczeniu ołtarza w Dębnie Ukrzyżowanie oraz cykl pasyjny na rewersach skrzydeł powstały później, prawdopodobnie w latach trzydziestych XVI wieku. Na cykl pasyjny składają się przedstawienia Chrystusa w Ogrójcu, Ecce Homo, Biczowania i Upadku pod krzyżem. Są to obrazy raczej prowincjonalne, a ukazane w nich postacie oprawców ubrane są w renesansowe stroje.