Kalwaria Zebrzydowska od ponad 400 lat przyciąga rzesze pragnących poznać to wyjątkowe i urokliwe sanktuarium. Współcześnie kroki swe kierują tutaj zarówno pątnicy jak i turyści skuszeni perspektywą poznania niecodziennego miejsca, obcowania z wielowiekową historią czy możliwością kontaktu z nieskażoną naturą podczas spaceru po słynnych kalwaryjskich dróżkach.

Walory tego miejsca docenił Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO, wpisując zabytkowy zespół architektoniczno-krajobrazowy Kalwarii Zebrzydowskiej na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego dnia 1 grudnia 1999 r.

Historia tego miejsca zaczyna się w początkach XVII stulecia i związana jest z działaniami jednego z magnatów, Mikołaja Zebrzydowskiego, ówczesnego wojewody krakowskiego. Wedle części podań początku zarysu powstawania Kalwarii należałoby upatrywać już w roku 1595, kiedy to Mikołaj i jego małżonka, Dorota, w czasie trwania Wielkiego Tygodnia ujrzeli z okien swej rezydencji na zamku w Lanckoronie trzy krzyże, które blaskiem jaśniały na nieodległej górze Żarek. To nadprzyrodzone wydarzenie miało ich ponoć zainspirować do założenia przyszłej Kalwarii.

To właśnie z inicjatywy Zebrzydowskiego wzniesiono kaplicę Ukrzyżowania Pana Jezusa w latach 1600-1601, która stała się zalążkiem przyszłego tak rozbudowanego założenia architektonicznego. Kaplica Ukrzyżowania była wzorowana na Jerozolimskiej kaplicy, model gipsowy (zarówno tej kaplicy jak i Grobu Pańskiego) z pielgrzymki do Jerozolimy przywiózł w 1597 r. jeden z dworzan Zebrzydowskiego.

Budowa została rozpoczęta. Kamień węgielny wmurowano 4 października 1600 roku, a konsekracja miała miejsce już w 1601 r. Dokonał jej nuncjusz papieski, Klaudiusz Rangoni z biskupem krakowskim, Bernardem Maciejowskim. Początkowo, wedle planów Zebrzydowskiego, kaplica miała pełnić funkcję miejsca rodzinnej modlitwy, z czasem zamysł ten przemienił się w pragnienie stworzenia Kalwarii i sprowadzenia w to miejsce zakonu bernardynów z Krakowa. Myśl ta widoczna jest już w 1602 r., kiedy to Zebrzydowski zaproponował krakowskim bernardynom założenie klasztoru, wówczas też użyto określenia kalwaria.

Wejście do imponującej Bazyliki Matki Bożej Anielskiej poprzedzają dwa obszerne place. Pierwszy z nich, pielgrzymkowy, zwany też odpustowym, rozgranicza niejako dwie sfery; sacrum i profanum, stąd tworzy niejako symboliczną granicę, jaką jest ogrodzenie z figurami świętych. Tutaj nieprzerwanie od niemalże 400 lat wędrówkę po sanktuarium rozpoczynają rzesze zwiedzających i pielgrzymów.

Przestrzeń ta została wytyczona przez ogrodzenie wiodące do Placu Rajskiego oraz piętrowe budynki, usytuowane z prawej strony, patrząc w kierunku fasady bazyliki, wyposażone w balkony na wysokości pierwszego piętra. Zostały one wybudowane w XVIII wieku, w czasach, kiedy sanktuarium znajdowało się pod pieczą możnego rodu Czartoryskich, a konkretniej wiązać je należy z postacią Józefa Czartoryskiego.

Przekraczając bramę w ogrodzeniu wchodzi się na Plac Rajski. Przestrzeń ta została zaaranżowana w czasach gruntownej przebudowy i remontu zgromadzenia, kiedy gwardianem był o. Gaudenty Thynell. Samo ogrodzenie godne jest odnotowania, albowiem na kamiennych słupach usytuowano figury (ufundowane przez ród Wielopolskich władających wówczas Suchą Beskidzką): św. Jana z Dukli, Bernarda ze Sieny, Ludwika, Klary, Matki Bożej, Pana Jezusa, św. Franciszka z Asyżu, Bonawentury, Antoniego Padewskiego i błogosławionego Szymona z Lipnicy. Są one w większości dziełem Tomasza Gałuszczyńskiego, a wykonano je w 1823 r. (część opracowań wspomina o roku 1822 r.).

Do bazyliki pw. Matki Bożej Anielskiej prowadzi kamienny portal, nad którym umieszczony został kartusz z herbem Magdaleny Czartoryskiej – a jest nim Pogoń. Warto cofnąć się do czasów planów fundacyjnych Mikołaja Zebrzydowskiego. Pragnął on bowiem, aby kościół nosił wezwanie św. Michała Archanioła. Biorąc pod uwagę fakt, że przeznaczony był dla bernardynów, odpowiedniejszy byłby np. św. Franciszek z Asyżu. Sami zakonnicy wybrali kompromisowe rozwiązanie, proponując magnatowi wezwanie Matki Bożej Anielskiej. Propozycja ta nie od razu spotkała się z akceptacją, dopiero po pielgrzymce na Jasną Górę, Mikołaj Zebrzydowski wyraził zgodę.

Sama fasada bazyliki przesycona została historycznymi elementami. I tak odnaleźć tutaj można figurę Matki Bożej z 1837 r. (umieszczona nad herbem) wraz z kolejnymi detalami architektonicznymi z czasów przebudowy z lat 1934-36. Całość dopełniają cztery figury ewangelistów, wykonane w II połowie XIX wieku. Przed przybliżeniem najważniejszych zabytków znajdujących się we wnętrzu Bazyliki warto choć pobieżnie ukazać najważniejsze karty z jej złożonej historii. I tak, pierwotny projekt budowy kościoła pochodzący z czasów Mikołaja Zebrzydowskiego został znacząco poszerzony w czasach opiekunki sanktuarium, Magdaleny Czartoryskiej. Tutaj warto wspomnieć, że wspierała ona klasztor jeszcze w czasach, kiedy przebywała w swych dobrach w Klewaniu na Wołyniu. Jako wdowa zamieszkała w domku położonym w pobliżu sanktuarium. Nie doczekała ziszczenia planów rozbudowy, które finansowała, zmarła bowiem w 1694 r.

Wracając do czasów współczesnych; przekraczając próg świątyni wstępujemy do obszernej nawy głównej dobudowanej do prezbiterium staraniem Magdaleny Czartoryskiej, jej zięcia, Józefa Bogusława Słuszki, i syna Magdaleny, Józefa Czartoryskiego. Wnętrze przyozdobione jest parzystymi pilastrami i ślepymi arkadami, w których umieszczono ołtarze: na ścianie północnej św. Jana Kapistrana, św. Michała Archanioła, św. Józefa, na południowej św. Dydyka, Katarzyny Aleksandryjskiej. Ponadto wnętrze zdobią ołtarz św. Franciszka z Asyżu i naprzeciwko położony św. Marii Magdaleny z obrazem pędzla Jana Majera z ok. 1754 r. Całość dopełnia polichromia ukazująca sceny z życia Maryi: Narodzenie NMP, Zwiastowanie NMP, Wniebowzięcie NMP i Koronacja NMP. Natomiast łuk tęczowy został pokryty polichromią obrazującą pogrzeb NMP w Kalwarii. Obie są dziełem wybitnego artysty, Włodzimierza Tetmajera, wykonał je około 1914 roku. Co godne odnotowania, pozostałe zdobienia wnętrz wykonał Karol Polityński w dwudziestoleciu międzywojennym, bazując na kartonach Tetmajera.

Pierwotna budowla fundacji Zebrzydowskiego mieściła się w obecnym prezbiterium, jego sklepienie pochodzi z lat 1604-1609. Początkowo we wnętrzu znajdowały się jedynie trzy ołtarze, w głównym widniała figura Matki Bożej Anielskiej, boczne poświęcono św. Annie i Franciszkowi. Współczesny wygląd znacznie odbiega od pierwotnego założenia. Barokowy ołtarz główny pochodzi z 1732 r., rozdziela on prezbiterium od chóru zakonnego. W centrum pomieszczono figurę ze srebra Matki Bożej Anielskiej, która pochodzi z Loreto. Nabył ją Mikołaj Zebrzydowski w 1590 r. za pośrednictwem biskupa Bernarda Maciejowskiego. Posąg ten został specjalnie poświęcony przez papieża Sykstusa V.

Zanim trafił do przyszłej Kalwarii Zebrzydowskiej, odbył długą i ciekawą podróż. Otóż Zebrzydowski zdecydował się umieścić go w kościele jezuitów w Lublinie, który wraz z biskupem Maciejowskim współfundowali. Następnie przeniesiono go na Wawel do kaplicy Zebrzydowskich, skąd trafił już do miejsca w pobliżu obecnego sanktuarium, czyli na zamek w Lanckoronie. Dopiero w 1605 r., kiedy arystokrata zaangażował się w rokosz został przekazana bernardynom. Początkowo był to swoisty depozyt, Zebrzydowski chciał uniknąć sytuacji, kiedy to tak cenna dlań figura trafiłaby w ręce jego przeciwników politycznych. Szczęśliwie dla klasztoru po zakończeniu konfederacji zdecydował, aby pozostała w rękach zakonników.

W części od strony chóru znajduje się najstarszy wczesnobarokowy krzyż, co ciekawe, oddaje on zarys dróżek kalwaryjskich. Pierwotnie znajdował się w pierwszej kaplicy Ukrzyżowania.

Godne odnotowania są także organy umieszczone na chórze muzycznym, dokładnie naprzeciw głównego ołtarza. Swą historią sięgają XVIII wieku, kiedy to ufundowała je Teresa z Brzezia Kamocka, a budowniczym ich był o. Euzebiusz Pasierbski. Stopniowo wzbogacano ich oprawę np. o prace snycerskie z początków XIX wieku. Nad całością tego imponującego i złożonego instrumentu czuwa posąg św. Franciszka z Asyżu. Warto wspomnieć o barokowych ławach datowanych na przełom XVIII/XIX wieku.

Związki z rodem Zebrzydowskich są widoczne w świątyni niemal na każdym kroku, choćby na wczesnobarokowych świecznikach spiżowych odszukać można herb Radwan i inicjały Michała Zebrzydowskiego.