Brama Floriańska to główny wjazd do dawnego Krakowa. Umożliwiała wejście do miasta oraz stanowiła wojskową budowlę. Obecnie jest jednym z najbardziej znanych zabytków krakowskich. Ma postać wieży obronnej. Jej trzydziestoczterometrowa sylwetka wznosi się malowniczo pomiędzy Barbakanem a początkiem ulicy Floriańskiej. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1307 roku. Do XVI wieku była rozbudowywana i podwyższana. Do XIX wieku zmieniano rolę i układ wewnętrznych pomieszczeń oraz niektórych zewnętrznych części. Budowla została wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach osiem i pół metra na nieco ponad dziewięć metrów. Jej mury wykonano z jasnych nieregularnych kamieni. Jedynie górna część jest ceglana. Wąski pas z cegieł pojawia się także w środkowej części ściany od strony ulicy Floriańskiej. Budowlę pokrywa czterospadowy dach z ceglastej dachówki. Wieńczy go hełm pokryty miedzianą, zzieleniałą blachą oraz pozłacana chorągiewka.

Otwór bramy jest wysoki na około trzy i pół metra, szeroki na prawie cztery metry. Zakończony ostrym łukiem. W ścianie od strony zachodniej znajduje się niewielka kaplica. Wchodząc od strony Barbakanu, mamy ją po prawej stronie. Nad ołtarzem umieszczono kopię obrazu Matki Bożej Piaskowej. Na ścianie od strony ulicy Floriańskiej, nad otworem bramy znajduje się ganek. Otacza go ozdobna kamienna balustrada z szarego piaskowca.

Baszta Pasamoników to jeden z elementów średniowiecznych murów i budowli obronnych Krakowa. Znajduje się przy początku ulicy Pijarów, przy skrzyżowaniu z ulicą Szpitalną. Jej początki sięgają pierwszej połowy XIV wieku. W drugiej połowie XV wieku została rozbudowana. Nazwa pochodzi od cechu rzemieślników – pasamoników. Wytwarzali oni ozdoby do strojów. Do tego cechu należał obowiązek obrony baszty w razie oblężenia. Budowlę wzniesiono w stylu gotyckim. Ma 31 metrów wysokości. Jej najstarsza część – podstawa, została wzniesiona na planie kwadratu o boku siedem i pół metra. Do budowy użyto nieregularnych, jasnych kamieni. Stanowią one sześć metrów wysokości baszty. Powyżej znajduje się dobudowana później część ceglana o półokrągłym kształcie. Cegły są w zdecydowanej większości czerwone, niektóre – ciemnoszare. Prosta ściana wznosi się od strony ulicy Pijarów. Część półokrągła – od strony Plant. Baszta zakończona jest spiczastym stromym dachem z ceglastych dachówek. Jego szczyt wieńczy smukła wieżyczka z metalową chorągiewką.

Wejście do baszty znajduje się w ścianie od strony ulicy Pijarów. Tutaj linia styku kamiennej i ceglanej części jest nieregularna.

Brama Floriańska – elewacja północna

Kaplica Najświętszej Marii Dziewicy znajduje się na piętrze Bramy Floriańskiej. Powstała w czasie odnawiania tego zabytku w latach 1885 – 1886. Prace te zlecił książę Władysław Czartoryski, tworząc tu kaplicę swego rodu. Wnętrze zaprojektował krakowski architekt, Wandalin Beringer, w stylu neogotyckim. Styl ten naśladuje cechy gotyku, na przykład ma ostro zakończone łuki. Kaplica powstała wewnątrz bramy, która została wzniesiona na planie prostokąta, ma osiem i pół metra długości, dziewięć metrów szerokości i prawie dwanaście metrów wysokości od poziomu ulicy. Wchodzi się do niej z ganku. Na wprost wejścia znajduje się kamienny ołtarz. Na nim ustawiono krzyż z figurą Chrystusa. Za ołtarzem znajduje się niewielkie okno z witrażem przedstawiającym Marię. Kaplicę pomalowano farbami o żywych kolorach. Ściany – na czerwono i żółto, a sklepienie – na niebiesko.

Zachowany fragment murów obronnych Krakowa znajduje się między Basztą Pasamoników, Bramą Floriańską a Basztą Stolarską. Ma długość prawie stu metrów. Mury pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku. Najwyższą ich część dobudowano na początku XX wieku. Pną się na wysokość około 10 metrów. Są grube na prawie dwa i pół metra. Wzniesiono je głównie z tak zwanego łamanego kamienia. Kawałki jasnych kamieni są nieregularne. Najwyższą partię murów wybudowano z cegieł i pokryto dachem. Osłania on także drewniany ganek, który biegnie po południowej stronie murów, czyli od ulicy Pijarów. Górna krawędź kamiennej części murów ma kształt prostokątnych zębów. Takie zwieńczenie murów nazywa się blankami. Pomiędzy zębami znajdują się szczeliny, obecnie wypełnione cegłami. W co drugim kamiennym zębie znajduje się prostokątny wąski otwór obserwacyjny.

Historia budowli obronnych – fortyfikacji jest tak stara jak dzieje samego osadnictwa człowieka, formowania się pierwszych wielkich ośrodków miejskich oraz państwowych na świecie, a jej początki związane są z potrzebą ochrony tych ośrodków. Samo określenie (w sensie czynności) „fortyfikacja” czy „fortyfikowanie” pochodzi z języka łacińskiego (fortyficatio) i powstało z połączenia dwóch łacińskich słów: fortis – silny oraz facio – czynię. Oznacza więc w sensie ogólnym umacnianie, czynienie silniejszym i bardziej bezpiecznym danego obszaru. Pojęcie „fortyfikacja” oznacza także budowlę bądź obiekt, które przyczyniają się do wzmocnienia ochrony określonego terytorium. Fortyfikacje można ogólnie podzielić na dwie kategorie: polowe, które powstają doraźnie, wskutek nagłej potrzeby oraz stałe, służące do wzmocnienia danego obszaru w długiej perspektywie czasu.

Historia fortyfikacji stałych sięga w głąb 3. tysiąclecia p. n. e. i związana jest z powstaniem wielkich państwowych ośrodków starożytności uformowanych w dolinach rzek: Nilu, Tygrysu i Eufratu, Gangesu czy rzeki Jangcy. Sztandarowym przykładem budowli fortyfikacyjnej, której budowę rozpoczęto około 3 tysiąclecia p. n. e. jest Wielki Mur Chiński, który z biegiem stuleci, stale rozbudowywany, nabierał ogromnego, monumentalnego kształtu. Innym przykładem wielkich budowli fortyfikacyjnych starożytności mogą być egipskie twierdze w Abydos czy Semneh.

Na terenie Krakowa miejscem o naturalnych właściwościach fortyfikacyjnych jest wzgórze wawelskie, gdzie ślady bytności człowieka sięgają epoki kamienia i reprezentują tzw. kulturę prądnicką datowaną na 70 – 48 tyś lat p. n. e. Wzgórze przez tysiąclecia stanowiło dogodny obszar osadniczy, ślady pierwszych Słowian występują tam w VI w. naszej ery. Z kolei najstarsze relikty konstrukcji obronnych Wawelu pochodzą z IX w. Umocnienia te, okalające całe wzgórze, należy łączyć z państwem Wiślan oraz z zapewne istniejącą na wzgórzu rezydencją „księcia pogańskiego siedzącego na Wiśle” wspomnianego w żywocie św. Metodego. Miały one charakter wału ziemnego. W następnych stuleciach fortyfikacje rozbudowano dodając elementy drewniane, w tym palisadę.

Funkcjonowanie na wzgórzu wawelskim ośrodka książęcego dało impuls do akcji osadniczej u jego stóp. Najwcześniej zasiedlono okolice ulicy Kanoniczej oraz Grodzkiej tworząc podgrodzie, które w IX w. otoczono wałem ziemnym. Od nasypu tworzącego pierścień wokół osady nazywano ją także Okołem.

Lokacja Krakowa na prawie niemieckim – akcja utworzenia ośrodka miejskiego, nie przewidywała jeszcze otoczenia Krakowa budowlami o charakterze obronnym. Z wolna zaczęto rozważać taki zamiar dopiero po kolejnym najeździe tatarskim w 1259 r., jednak niestabilna sytuacja w rozbitym dzielnicowo państwie opóźniła tę inwestycję. Możliwość zapewnienia miastu ochrony dał dopiero książę Leszek Czarny, który w konflikcie z małopolskimi możnymi i księciem mazowieckim Konradem, został poparty przez mieszczan krakowskich. W ramach wdzięczności dla mieszkańców Krakowa wydał on przywilej w 1285 r., w którym zezwolił na budowę wału drewniano-ziemnego otaczającego miasto. Choć prace nad tak wielkim przedsięwzięciem obciążyły kasę miejską, Kraków, który przeżywał wówczas intensywny rozwój gospodarczy szybko doczekał się pierwszych fortyfikacji zapewniających bezpieczeństwo jego mieszkańcom. Na sprawdzian umocnień nie trzeba było długo czekać – na przełomie lat 1287-1288 nastąpił kolejny najazd Tatarów na Kraków. Miasto tym razem skutecznie odparło atak.

Fortyfikacje o charakterze drewniano-ziemnym, choć odporne na broń miotaną, były narażone na warunki atmosferyczne. Już na przełomie XIII i XIV w. zaczęto zastępować ten rodzaj umocnień znacznie trwalszymi i zapewniającymi większe bezpieczeństwo fortyfikacjami murowanymi. W Krakowie początek tego procesu datuje się na okres panowania Wacława II (1291-1305). Fortyfikacje budowano wówczas przy użyciu kamienia połączonego wapienną zaprawą. Wysokość muru osiągała nawet 10 metrów, natomiast jego szerokość ok. 2,4 metra. Na jego zwieńczeniu od strony zewnętrznej umieszczano krenelaż (blanki) – murek o szerokości ok 0,5 metra o zębatym profilu, natomiast po wewnętrznej przebiegał chodnik tworzący tzw. ganek straży. Z ganku obrońcy murów mogli bezpośrednio razić nieprzyjaciela bronią miotaną, celując z wyłomów w krenelażu. Niekiedy w ciągu murów umieszczano hurdycje i machikuły. Hurdycje były drewnianymi gankami nadwieszonymi przed licem muru u jego szczytu. Posiadały otwory w posadzce, by możliwe stało się rażenie nieprzyjaciela przy samej podstawie muru. Stąd na nieprzyjaciół wylewano gorącą wodę bądź smołę.

Fosa, która dodatkowo podnosiła walory obronne całego systemu fortyfikacji przekopywana była wzdłuż całego ciągu murów miejskich, chyba że na poszczególnych odcinkach istniały naturalne zbiorniki wodne. W Krakowie takie rozlewiska występowały przy Okole, od strony południowo-zachodniej w rejonie obszaru Na Groblach. Do fosy doprowadzano wodę z okolicznych rzek – w Krakowie do fosy przekierowano wody rzeki Rudawy, która w średniowieczu przebiegała inaczej niż obecnie.

Kolejny etap rozbudowy krakowskiego zespołu obwarowań w XIV w. polegał na wzniesieniu w ciągu murów, znajdujących się w regularnych odstępach, czworobocznych wykuszy wychodzących przed lico fortyfikacji. Wykusze te, początkowo odpowiadające wysokością murowi, przy którym zostały usytuowane, stanowiły zalążek późniejszych baszt krakowskich. Znacznie zwiększały walory obronne murów, umożliwiając ostrzał boczny ze strzelnic na ich szczycie. W późniejszym okresie stały się podstawą baszt: Cyrulików, Taszników, Blacharzy, Rusznikarzy, Ceklarzy, Kowali, Siodlarzy oraz baszty Katowskiej. Do takich wniosków skłaniają ich prostokątne kształty w najniższych kondygnacjach.

Proces budowy wykuszy, a następnie ich przebudowa w baszty był niezwykle kosztowny oraz czasochłonny.

Cechy rzemieślnicze były organizacjami skupiającymi wszystkich rzemieślników danego fachu w mieście, np. cech szewski, kowalski, kuśnierzy itp. Kontrolowały one jakość wyrobów oraz ich cenę. Były podstawową komórką organizacyjną społeczeństwa miejskiego w okresie staropolskim. Na czele cechów stali mistrzowie, którzy posiadali należytą wiedzę oraz doświadczenie w danej profesji. Musieli przejść przez cały proces edukacji zawodowej od młodych lat nabywając podstawowej wiedzy jako uczniowie, następnie wykonując nieco bardziej skomplikowane zadania jako czeladnicy, by dojść do egzaminu mistrzowskiego, na którym wykonywano dany przedmiot perfekcyjne.

Ponieważ obowiązek obrony Krakowa spoczywał przede wszystkim na rzemieślnikach – przedstawicielach miejskich korporacji zawodowych, którzy nie posiadali wiedzy i umiejętności w posługiwaniu się bronią miotaną oraz białą, w mieście powstała dodatkowo organizacja szkoląca w sztuce wojskowej. Było to krakowskie Bractwo Kurkowe. Jego nazwa wywodzi się od formy ćwiczeń – strzałów z kuszy bądź łuku do celu umieszczonego na wysokiej tyczce – drewnianego wyobrażenia ptaka, czyli kura. Początki tej organizacji nie są znane. Być może należy je wiązać właśnie z powstaniem murowanych fortyfikacji wokół miasta. Źródła pisane wspominają Bractwo Kurkowe dopiero w XV wieku. Ćwiczenia mieszkańców miasta dotyczyły głównie strzelania z kuszy lub łuku, w późniejszych czasach broni palnej – wówczas czarnoprochowej. Dodatkowo co roku odbywał się konkurs na najlepszego strzelca w mieście, który następnie otrzymywał tytuł króla kurkowego.

W okresie staropolskim w Krakowie istniało tyle cechów rzemieślniczych, że możliwe było nadanie każdej z tych organizacji innej baszty pod opiekę. Cechy w okresie pokoju dbały także o bramy, a w czasie oblężenia obsadzały je swoimi rzemieślnikami. I tak za bramę Floriańską odpowiedzialny był cech kuśnierzy, bramą Sławkowską opiekowali się krawcy, Rzeźniczą, a następnie Mikołajską cech rzeźników, Nową piekarze, Grodzką złotnicy, Szewską szewcy, a Wiślną ślusarze. Jeżeli chodzi o cechy opiekujące się basztami po doprowadzeniu procesu ich budowy do końca w 1648 r. wiadomo, że od północy miasta istniały baszty:

– dwie baszty Karczmarzy, istniejąca do dziś baszta Pasamoników, istniejąca do dziś baszta Stolarzy, istniejąca do dziś baszta Cieśli, baszta Mieczników, dwie baszty Szewców, baszta Katowska

W całym systemie fortyfikacyjnym Krakowa miejsce szczególne pełniła brama Floriańska. Strzegła ona przejazdu do jednej z największych ulic w mieście – ulicy Floriańskiej, która prowadziła bezpośrednio na Rynek. Była również częścią traktu, który idąc dalej na południe przez Rynek oraz ul. Grodzką prowadził na Wawel i do Zamku Królewskiego. Stąd trakt ten nazwano Królewskim – Via Regia. Tą właśnie trasą na Wawel wjeżdżali polscy królowie, których zawsze hucznie witano w mieście. Ponieważ brama Floriańska strzegła najważniejszego wjazdu do miasta posiadała także odpowiednie, dodatkowe umocnienia. Pod koniec XV w. król Jan Olbracht, w związku z niebezpieczeństwem najazdu Turków i Tatarów, postanowił na przedpolu bramy Floriańskiej wybudować jeszcze jeden element fortyfikacji miasta – był nim Barbakan wzniesiony w l. 1498-1499. Na owe czasy był to zupełnie innowacyjny element obronny miasta, który stanowił niezwykle silny punkt fortyfikacji całego systemu. Poprzez szeroką fosę, szereg mostów zwodzonych oraz opuszczanych krat był w zasadzie niemożliwy do zdobycia na drodze szturmu. Dodatkowo Barbakan połączono z bramą Floriańską tzw. Szyją, która stanowiła wąski przesmyk zamknięty murami po bokach i także posiadający ruchome kraty i wrota.

Nieporównywalnie większe oblężenie miasta miało miejsce w XVII w. podczas II wojny północnej, w Polsce określanej jako „Potop Szwedzki”, która wynikała z chęci dominacji nad Bałtykiem Szwedów oraz roszczenia polskich monarchów z dynastii Wazów do tronu szwedzkiego. Wojska Skandynawów dotarły na polskie Pomorze 19 lipca 1655 r. i ze względu na brak oporu ze strony Polaków szybko posuwały się w głąb kraju. W Krakowie na wieść o inwazji postanowiono umocnić system fortyfikacyjny, by lepiej przygotować miasto do obrony w trakcie oblężenia. Już na początku sierpnia 1655 r. rozpoczęto remonty murów miejskich oraz utworzono kolejną linię obrony przed właściwymi fortyfikacjami w postaci wałów ziemnych. Ciągnęły się one od bramy Floriańskiej do Mikołajskiej, a dalej na południu powstawały szańce z palisadami aż do bramy Grodzkiej.

Kolejne duże walki o Kraków i jego oblężenie nastąpiły w XVIII w., u schyłku niepodległości Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Po podpisaniu z Rosją „Traktatu wieczystej przyjaźni” 24 lutego 1768 r., który tak naprawdę tworzył z państwa polskiego protektorat rosyjski, część szlachty zrzeszyła się w konfederację przeciwko Rosji. Miało to miejsce w Barze na Podolu, skąd wzięto nazwę – Konfederacja Barska. Także w województwie krakowskim doszło do formalnego wystąpienia mieszkańców przeciwko ograniczeniom niepodległości – podpisanie aktu konfederacji nastąpiło na Kleparzu 20 czerwca 1768 r. Rosja, która chciała jak najszybciej uporać się z nieposłusznym województwem, wysłała do Krakowa wojska. Dnia 22 czerwca miasto zaatakował oddział wojsk rosyjskich pod dowództwem podpułkownika Bocka. Z atakiem tym związana jest legenda dotycząca odparcia szturmu przez broniących murów miejskich mieszkańców Krakowa. Ponieważ atak Rosjan miał miejsce od strony północnej w walki zaangażowani byli obrońcy z odcinka między bramą Floriańską a basztą Pasamoników – przedstawiciele cechu pasamoników (rzemieślników zajmujących się wyrobem skórzanych pasów i frędzli do obszywania tkanin). Jednym z pasamoników był Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski, który należał także do Bractwa Kurkowego – był zatem wprawnym strzelcem. Postanowił on wziąć na cel dowodzącego szturmem wojsk rosyjskich podpułkownika Bocka. Ponieważ skończyła mu się amunicja, swój muszkiet nabił guzem – guzikiem z żupana. Skutecznie trafił dowódcę i tym samym powstrzymał szturm na miasto. O legendzie przypomina tablica pamiątkowa wmontowana w mury Barbakanu. Choć pierwszy atak został odparty, rosyjskich sił stale przybywało, 27 lipca odcięły one całe miasto. Po licznych szturmach Moskali – szczególnie na bramę Sławkowską i Mikołajską i gdy obrońcom zaczęło brakować zapasów, duch walki upadł. Wkrótce miasto zostało zdobyte.

W XIX w. dokonano jeszcze pewnych modyfikacji pozostawionych murów miejskich – nadbudowano je ceglanym murkiem, by nad gankiem straży umieścić zadaszenie, którego wcześniej tam nie było. Z kolei w latach dziewięćdziesiątych XIX w. w pomieszczeniu nad bramą Floriańską wewnątrz wieży, decyzją księcia Władysława Czartoryskiego a według projektu Wandalina Berningera, utworzono neogotycką kaplicę Najświętszej Marii Dziewicy. Kaplicę zaopatrzono w kamienny ołtarz wraz z dużym krzyżem, który pierwotnie znajdował się na fasadzie zabytkowego domu „Pod Krzyżem”.