Zespół Cerkiewny w Radrużu, filia Muzeum Kresów w Lubaczowie

Na kresach współczesnej Polski, tuż przy granicy polsko-ukraińskiej, istnieje niezwykły w swej klasie zabytek. Jest nim Zespół Cerkiewny w Radrużu z głównym obiektem – dawną cerkwią greckokatolicką pod wezwaniem św. Paraskewy. Co roku zabytek ten przyciąga kilkadziesiąt tysięcy osób. Turyści przyjeżdżają tu nie tylko z Polski, ale też z różnych zakątków całego świata. Wszystkich przyciąga wyjątkowy urok i niezwykła historia drewnianej cerkwi, która powstała przed ponad 400 laty i pamięta czasy świetności wielonarodowej Rzeczypospolitej. Docenieniem unikalnej wartości tego zabytku jest umieszczenie go na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO (2013r.) oraz na krajowej liście Pomników Historii (2017r.). Niezwykłość cerkwi radrużańskiej wynika przede wszystkim z faktu odległego czasu jej powstania. Świątynia wzniesiona została bowiem w końcu XVI wieku i bez większych zmian przetrwała do naszych czasów. Obecnie jest to jeden z najstarszych zabytków drewnianej architektury cerkiewnej w Polsce, a szerzej na całym obszarze Europy Środkowo-Wschodniej.

Cerkiew nie była też pierwszą świątynią w dziejach wsi, której korzenie sięgają średniowiecza. W źródłach pisanych Radruż pojawia się już jako w pełni rozwinięta osada w 1444 roku. Zapewne na przełomie XV i XVI wieku – w okresie napływu osadników wołosko-ruskich – powstała we wsi samodzielna parafia wschodniego rytu. Z kolei na podstawie spisów podatkowych z 1531 roku wiadomo, iż już w tym czasie istniała we wsi cerkiew. Czy była to bezpośrednia poprzedniczka obecnie istniejącej świątyni, czy jedna z kilku wcześniej istniejących – nie wiadomo. Skąpe przekazy archiwalne nie pozwalają na wyjaśnienie tego problemu. Niewątpliwie jednak w ciągu XVI wieku wieś i związana z nią parafia stopniowo zyskiwały na znaczeniu. Radruż znajdował się w granicach starostwa lubaczowskiego i w lustracji z połowy XVI wieku określony był jako „dziedzina wyelka y bardzo przestronna (sic!)”. W tym czasie wieś liczyła około pół tysiąca mieszkańców i pod względem liczby ludności należała do grupy dużych osad.

Ważny wpływ na rozwój ekonomiczny Radruża, obok wzmożenia procesów osadniczych i gospodarczych, odgrywało samo położenie wsi na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjno-handlowych. Z jednej strony był to trakt bełski łączący Pobuże z Nadsaniem (oś północ-południe), a z drugiej trakt lwowski biegnący z ziem ruskich do centralnej części kraju (oś wschód-zachód). Obydwa szlaki przecinały się dokładnie pod cerkwią, co podnosiło znaczenie świątyni w kontekście nie tylko gospodarczym, ale też strategicznym i miało wpływ na jej militarną funkcję. Cerkiew i towarzyszącą jej dzwonnicę nie bez przypadku usytuowano na obszernym, owalnym wyniesieniu, łagodnie opadającym w dolinę miejscowego potoku. Taka lokalizacja posiadała wyraźnie obronny charakter. Od momentu swego powstania radrużański kompleks sakralny pełnił więc funkcję niewielkiej, wiejskiej warowni, która zabezpieczała ważne szlaki handlowe, a w razie zagrożenia dawała schronienie dla okolicznych mieszkańców. Zespół cerkiewny w Radrużu jest więc dziełem swych czasów. Powstał w okresie prosperity gospodarczej wsi w końcu XVI wieku, a obok podstawowego przeznaczenia sakralnego, odgrywał istotną rolę gospodarczo-społeczną i militarną. W tym kontekście istotnym zagadnieniem pozostaje zagadnienie fundacji tego kompleksu sakralnego. Przypuszcza się, że inicjatorem jego budowy był starosta lubaczowski Jan Płaza, związany blisko z kanclerzem i hetmanem wielkim koronnym Janem Zamoyskim oraz z dworem króla Stefana Batorego. W 1583 roku starosta Płaza wydał nawet specjalny dokument, który jedni badacze uznali za akt fundacyjny cerkwi, a inni za przywilej dla miejscowej parafii ruskiej. Niestety pergamin ten zaginął i obecnie, poza ogólnymi relacjami świadków, jego treść nie jest znana.

Nie bez znaczenia w procesie fundacji cerkwi mogła być też rola samych mieszkańców wsi, szczególnie zamożniejszej ich części. Do powstania świątyni mogła przyczynić się więc przede wszystkim rodzina Dubniewiczów. Ich przedstawiciele od końca XVI wieku przez okres prawie stu lat pełnili urząd wójtów radrużańskich, zapisując się w dziejach wsi, miejscowej parafii, a tym samym cerkwi. Fundator zespołu sakralnego musiał być przy tym znaczącą osobą, która mogła pozwolić sobie na wzniesienie drewnianych budowli o tak dużych, wręcz monumentalnych rozmachach. Zarówno cerkiew, jak i towarzysząca jej dzwonnica należą bowiem do największych konstrukcji w zakresie drewnianej architektury cerkiewnej na terenie Polski. Cerkiew posiada długość prawie dwudziestu trzech metrów, przy rozpiętości nawy sięgającej ponad ośmiu i wysokości piętnastu metrów. Natomiast dzwonnica posiada u podstawy pięć metrów i wznosi się na wysokość prawie szesnastu. Duża skala obydwu budowli i wysoka jakość konstrukcji świadczy też o wysokim poziomie technicznym wykonawców, którzy podjęli się realizacji tych inwestycji. Przyjmuje się, że cerkiew i dzwonnica są dziełem profesjonalnego warsztatu ciesielskiego silnie osadzonego w tradycji ciesiołki późnogotyckiej. Majstrowie ciesielscy pozostawili też wewnątrz świątyni swój podpis – są nimi trzy rozety misternie wyrysowane cyrklem i wycięte dłutem. Umieszczone zostały w na belce wieńczącej przejście do nawy, czyli w miejscu silnie eksponowanym. Wszyscy wchodzący do wnętrza cerkwi muszą przejść pod tymi znakami, które do dziś świadczą o wiedzy i umiejętnościach dawnych budowniczych świątyni.