Cerkiew pw. św. Jakuba Brata Pańskiego w Powroźniku
Większość sędziwych świątyń, które przetrwały do naszych czasów, ulegała na przestrzeni stuleci znaczącym przekształceniom, warunkowanym losem i potrzebami lokalnej wspólnoty. Widzenie nawarstwień – nie zniekształceń, pozwala czytać dzieje świątyni i rozumieć ludzi, którzy do niej przychodzili. Skalę przemian zachodzących w architekturze i wystroju jednego obiektu, możemy dość precyzyjnie prześledzić na przykładzie świątyni z 1600 r., pw. św. Jakuba Brata Pańskiego w Powroźniku, interpretując znaki wpisane w architekturę i wyposażenie oraz odczytując słowa kreślone na zabytkach i kartach dokumentów.
Dla budowania naszego wyobrażenia o sztuce sakralnej znaczenie powroźnickiej cerkwi wykracza poza regionalny kontekst. Jest ona uznawana za najstarszy istniejący chram na Łemkowszczyźnie i jeden z najstarszych drewnianych w ogóle. Jej wnętrze zdobią najdawniejsze spośród zachowanych w drewnianych cerkwiach figuralne malowidła ścienne.
Na wschodniej ścianie pierwotnego sanktuarium (obecnie zakrystia), od strony wnętrza, pod polichromią ścienną, którą wiązać należy z zakończeniem budowy i konsekracją budynku. Odczytane, odsłonięte fragmenty mają podstawowe znaczenie dla datowania cerkwi: […] A X […] ωктоврѣя дня Є-го. Мать […] ски(й) Са ωсобою Сво […] грѣхо(в) ω(т)пущєнїє, tzn. [Roku Bożego (?)] 1600 [miesiąca (?)] października dnia 5-go. Mając (?) [błogosławieństwo od … (?)][…][początek brzmienia nazwiska]skyj osobiście /…/ za grzechów odpuszczenie. Napis wycięty na zrębie południowej ściany nawy: MIKOLA KIERNOZICKI AN DNI 1604 BARTOLOMEVS G. posiada historyczno-wotywny charakter, a lokalizacja świadczy o tym, że sanktuarium i nawa powroźnickiej świątyni były wzniesione w tym samym czasie. Ponieważ od początku istnienia cerkiew w Powroźniku jawi się jako duży, trójdzielny budynek, o jednorodnych i wysokich jakościowo cechach konstrukcyjnych oraz materiałowych, mało prawdopodobna wydaje się rozważana niekiedy możliwość istnienia w Powroźniku dwóch cerkwi i późniejszego przybudowa sanktuarium starszej świątyni do cerkwi istniejącej.
Wykonana 7 lat po wybudowaniu cerkwi polichromia w sanktuarium, pokrywa w całości jego ściany i sklepienie, z wyjątkiem niewielkich partii u podstawy ściany w północno-wschodnim narożniku (wg pierwotnego usytuowania pomieszczenia; niżej przyjęto także tę orientacją) oraz pionowego pasa w zachodnim krańcu ściany południowej (przy jej pierwotnym wiązaniu z zachodnią ścianą nawy), co jednoznacznie potwierdza umieszczenie w tych miejscach, od początku istnienia cerkwi żertwiennika (proskomidijnik, prothesis) – mensy ołtarzowej służącej przygotowaniu Darów Ofiarnych w pierwszej części Liturgii (zachowane kołki po trwałym mocowaniu mensy do ściany) oraz szafy – ryznicy (diakonikon), na szaty liturgiczne. Szczególnie lokalizacja tej ostatniej – w zachodniej części pomieszczenia, bezzasadnym czyni inne przypuszczenie, że obecna zakrystia była pierwotnie jednoprzestrzenną kaplicą. Pierwotne sanktuarium zostało przekształcone w zakrystię zapewne w latach 1813–1814, po przesunięciu cerkwi na obecne miejsce, w następstwie powodzi. W górnej partii ściany zachodniej obecnego sanktuarium zachowały się wręby – gniazda, po osadzeniu kolebkowego sklepienia starego sanktuarium, które odpowiadają profilowi sklepienia i wysokości obecnej zakrystii (pomiar względem poziomu podłogi w nawie). Szerokość dawnego sanktuarium (obecnej zakrystii) równa jest szerokości babińca (prytworu), co również przemawia za jego pierwotnym i organicznym powiązaniem z bryłą cerkwi. Budowa nowego, większego sanktuarium pociągnęła za sobą znaczące poszerzenie i podwyższenie prześwitu do nawy.
Na początku XVIII w., w momencie najbogatszego uposażenia w historii powroźnickiej cerkwi, na które złożyły się fundacja wysokiego, wielostrefowego ikonostasu, ołtarza naprestolnego z kiwotem i ikoną Chrystusa przy słupie, ambony z obrazami Chrystusa i św. Ewangelistów oraz podwójnej ikony Hodigitrii i Pantokratora (dla kaplicy górnej), pierwotne sanktuarium pełniło jeszcze właściwą sobie funkcję.
Przywołana wyżej hipoteza o istnieniu w 1 poł. XVII w., w Powroźniku dwóch cerkwi, znalazła jednak częściowe potwierdzenie, gdyż znajdowały się w one obrębie jednego budynku. Pierwszą z nich jest trójdzielna świątynia z 1600 r., drugą zaś kaplica górna ponad prytworem – wybudowana i konsekrowana w 1643 r., w związku z nadaniem w 1642 r. przez bp. Atanazego Krupeckiego prawa corocznego odpustu, przypadającego na środę przed Wniebowstąpieniem Pańskim. Górna kaplica pełniła funkcję liturgiczną przez około 100 lat, aby później, po częściowym przecięciu ściany wspólnej z nawą, stać się emporą otwartą na chór śpiewaczy, usytuowany przy zachodniej ścianie nawy. Jak wspomniano, liturgiczna kaplica zyskała uposażanie jeszcze na początku XVIII w., jednak nie wymienia jej już wizytacja bp. Maksymiliana Ryłło z 1780 r. Emporę nad prytworem wycięto prawdopodobnie w czasie translokacji cerkwi, pozostawiając jedynie dwa zachodnie tragarze podłogi, które stały się oparciem dla chóru, przeniesionego na zachodnią ścianę babińca.
Wideo: